مقاله درباره علوم قرآنى و سیر تاریخى نگارش‏هاى آن

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 8

علوم قرآنى و سیر تاریخى نگارش‏هاى آن

علوم قرآنى، به مجموعه‏اى از علوم اطلاق مى‏گردد که براى فهم و درک قرآن مجید به عنوان مقدمه فراگرفته مى‏شوند. به بیان دیگر، مباحثى که قبل از تفسیر قرآن و فهم آیات الهى، آشنایى با آنها براى هر مفسر و محققى لازم است، مجموعه مباحث علوم قرآنى را تشکیل مى‏دهند. زرقانى در تعریف آن مى‏گوید:

مباحثى است متعلق به «قرآن‏» از جهت نزول قرآن، ترتیب، جمع، کتابت، قراءت، تفسیر، ناسخ و منسوخ و نظایر اینها (1)

روشن است که چنین تعریفى از علوم قرآنى حد و مرز مشخصى را براى مسائل قابل طرح در این علم بیان نمى‏کند و از این روست که بعضى، شمار انواع این علوم را پنجاه، برخى هشتاد و عده‏اى چهارصد و یا حتى بیشتر از آن ذکر نموده‏اند (2) . در حقیقت، دلیل عمده این اختلاف، نحوه نگرش آنان به قرآن از جوانب مختلف و شیوه تقسیم‏بندى مباحث آن به صورت‏هاى متفاوت بوده است. به عنوان مثال، بدرالدین محمدبن‏عبدالله زرکشى در البرهان فى علوم القرآن فهرست انواع علوم قرآنى را در 47 قسمت تنظیم نموده (3) ; در حالى که جلال الدین سیوطى نیز، که به پیروى از زرکشى تقسیمات خود را به «نوع‏» تعبیر نموده، رقم انواع را به هشتاد رسانیده است. (4)

اهتمام و عنایت مسلمانان از صدر اسلام و اشتیاق شدید آنان به قرآن به عنوان وحى آسمانى و معجزه جاودانى باعث‏شد تا از همان قرن نخست بزرگانى از صحابه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و پس از آنان علما و دانشمندان اسلامى در زمینه‏هاى مختلف تفسیر و مسائل مربوط به قرآن توجه ویژه‏اى را نشان دهند.

به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنى، در میان صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله على بن ابى‏طالب علیهما السلام از پیشگامان و طلایه‏داران تفسیر و علوم قرآنى بوده و حتى شخصیتى چون ابن عباس تفسیر قرآن را از ایشان آموخته است. (5)

جلال الدین سیوطى مى‏گوید:

در میان خلفا کسى که بیشترین مطلب را در زمینه علوم قرآنى روایت کرده، على بن ابى‏طالب است. (6)

عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود و ابى بن کعب بن قیس نیز از جمله کسانى هستند که جایگاه رفیع در تفسیر و قراءت قرآن داشته‏اند و دیگران قرآن را از آنان فرامى‏گرفتند.

دوره تدوین تفسیر و مباحث قرآنى از قرن دوم آغاز مى‏گردد و از این زمان به‏بعد دانشمندان فراوانى در خدمت تالیفات قرآنى قرار مى‏گیرند. ما در این مختصر، ابتدا به‏ذکر نام برخى از نویسندگان علوم قرآنى که هر یک در تدوین‏علمى از علوم قرآنى پیشگام بوده‏اند، پرداخته آن‏گاه سیرى اجمالى در نگارش‏هاى علوم قرآنى خواهیم‏داشت.

پیشگامان تدوین علوم قرآنى

یحیى بن یعمر (م‏89ق.) کتابى در قراءت نگاشته است. (7)

حسن بصرى (م‏110ق.) نویسنده نزول القرآن و عدد آى القرآن.

عبد الله بن عامر یحصبى (م‏118ق.) نویسنده کتب اختلاف مصاحف الشام و الحجاز و العراق و المقطوع و الموصول.

عطاء بن ابى‏مسلم میسرة الخراسانى (م‏135ق.) اولین نویسنده در ناسخ و منسوخ.

محمد بن سائب کلبى (م‏146ق.) آغازگر تدوین احکام القرآن. (8)

ابان بن تغلب(م‏141ق.)نخستین مؤلف در علم قراءت، معانى قرآن و غریب القرآن.

خلیل بن احمد فراهیدى (م‏170ق.) مبتکر و مؤلف در نقط و رسم. (9)

على بن عبدالله سعدى در تالیف اسباب النزول و محمد بن جنید (م‏281ق.) در امثال القرآن گوى سبقت را از دیگران ربوده‏اند. (10)

محمد بن یزید واسطى (م‏306 یا 309ق.) پیشقدم در تدوین کتابى با عنوان اعجاز قرآن بوده که امروزه از میان رفته است. (11)

برخى از قرآن‏شناسان، على بن مدینى و ابوعبید قاسم بن سلام را، که هر دو از دانشمندان قرن سومند، به ترتیب، پیشگام در تدوین اسباب النزول و ناسخ و منسوخ دانسته‏اند. (12)

مطالعه آزاد

سیر تاریخى نگارش‏ها در سده‏هاى مختلف

قرن اول:

یحیى بن یعمر (م 89ق.) به او کتابى در قراءت را نسبت داده‏اند.

قرن دوم:

حسن بصرى (م 110ق.)، عبدالله بن عامر یحصبى (م 118ق.)، عطاء بن ابى‏مسلم میسرة الخراسانى (م 135ق.)، ابان بن تغلب (م 141ق.)، محمد بن سائب کلبى (م 146ق.)، حسین بن واقدى مروزى (م‏151ق.)، خلیل بن احمد (م‏170ق.).

قرن سوم:

یحیى بن زیاد، معروف به فراء (م 207ق.) مؤلف معانى القرآن و کتب دیگر، محمدبن‏جنید (م 281ق.) صاحب امثال القرآن، محمد بن مسعود عیاشى داراى تالیفات بسیار و از جمله، تفسیرى معروف به نام خودش، قاسم بن سلام (م 224ق.) مؤلف الناسخ و المنسوخ، القراءات و فضائل القرآن.

قرن چهارم:

محمدبن یزید واسطى (م 306 یا 309ق.) مؤلف اعجاز قرآن، ابوعلى کوفى (م‏346ق.) صاحب فضائل القرآن، ابن جریر طبرى (م 310ق.) صاحب تفسیر معروف، ابوبکر بن قاسم انبارى (م 328ق.) نویسنده عجائب علوم‏القرآن، سید شریف رضى (م 406ق.) نویسنده تلخیص البیان فى مجازات القرآن.

ابن‏ندیم در کتاب الفهرست‏خویش نام بسیارى از دانشمندان و کتب آنان را که تازمان او، یعنى قرن‏چهارم، در زمینه‏هاى قرآنى وجود داشته است، ذکر نموده که خود گویاى کثرت تالیفات در زمینه‏هاى مختلف است و ما تنها به‏ذکر ارقام و اعداد آن اکتفا مى‏کنیم.

تفسیر، حدود 45 کتاب .

معانى القرآن، بیش از 20 کتاب.

لغات القرآن، 6 کتاب.

قراءات، بیش از 20 کتاب.

النقط و الشکل للقرآن، 6 کتاب.

متشابه القرآن، 10 کتاب.

ناسخ القرآن و منسوخه، 18 کتاب. (13)

از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‏تر مورد عنایت دانشمندان قرار گرفت و تالیفات قرآنى رو به افزایش نهاد.