مقاله درباره پایداری محیط زیست از دیدگاه اسلام

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 12

پایداری محیط زیست از دیدگاه اسلام

نویسنده : باسم پورسعید

با افزایش توان فن‏آوری‌ها در بهره‏برداری از منابع طبیعی، تعادل زیست محیطی، در دو قرن حاضر به زیان طبیعت بر هم خورده که پدیده‏ای اسفبار و گاه جبران‏ناپذیر بوده و در ربع قرن اخیر از مرز جامعه گذشته است.

امروزه، جامعه بین‏الملل راه‏حل این معضل را محافظت از محیط زیست می‏داند و در این راه، مایل است از دین کمک بگیرد. این مقاله، می‏کوشد تا شاخص‌های پایداری محیط زیست را از دیدگاه دین بررسی کند. برای این منظور، دیدگاه، متخصصان و کارشناسان به طور عمیق بررسی شد و نتایج نشان داد که هر آنچه تاکنون تحت عنوان پایداری محیط زیست انجام گرفته، چیزی بیش از فعالیت‌های فنی برای نگهداری از محیط زیست نبوده است. در حالی که ارزش‌های بنیادی دینی، به دلیل برخورداری از پشتوانه اخلاقی نقش اساسی‏تری در پایداری محیط زیست ایفا می‏کنند. گام‌های پیشنهادی برای رسیدن به این هدف عبارت‏اند از: رعایت تعادل در سیاست‏گذاری‌ها، بها دادن به انسان، تأکید بر آگاه‏سازی افراد و تجدید نظر عمیق در تعهدات و مسئولیت‏پذیری مشترک.

در جنگ انسان با طبیعت که از انقلاب صنعتی شروع شد، انسان در یکه‏تازی پیروزمندانه خود در صحنه‏های نبرد، از حربه‏های کارآمدی بهره گرفت. نمونه آن استفاده از تولیدات شیمیایی جنگی است که طبیعت را دیوانه‏وار از بین می‏برد. در این گونه جنگها، تیر خلاص به یکباره زده نمی‏شود؛ بلکه طبیعت، به صورت تدریجی از پا در می‏آید. (1)

حضور سران و مقامات بلند پایه 181 کشور جهان در بزرگ‏ترین گردهمایی سازمان ملل متحد با نام کنفرانس محیط زیست و توسعه، معروف به کنفرانس سران زمین (ریودو ژانیرو) در سال 1992 م بیانگر عمق فاجعه تخریب محیط زیست است؛ فاجعه‏ای که چهره مصیبت‏بارش هر روز بیشتر آشکار می‏شود و ابعاد دلهره آن، جهان را در بر می‏گیرد.

متفکرین و محققان علوم زیست محیطی، با همکاری سیاستمداران و اقتصاددانان راهی را پیش پای جامعه جهانی قرار داده‏اند که امروزه از آن با نام توسعه پایدار یاد می‏شود و از جانب سازمان ملل به عنوان راهبرد مطلوب نجات طبیعت به شمار می‏آید؛ (2) راهبردی که در کنفرانس سران زمین به عنوان الگوی جهانی مطرح شد. برای ترسیم گرایش جامعه بین‏الملل به سمت دین، به منظور پایداری و حفاظت منابع طبیعی و محیط زیست، به پژوهش سه ساله یک هزار دانشمند، درباره ارتباط دین و زیست بوم که در مرکز ادیان جهان در دانشگاه هاروارد امریکا انجام گرفته، می‏توان اشاره نمود. در این پژوهش آمده است که ادیان باید از نیروی خود برای پایان دادن به بهره‏برداری لجام گسیخته انسان از منابع طبیعی و ایجاد روحیه مسئولیت‏پذیری مشترک برای حفاظت محیط زیست استفاده کنند. (3)

جان. ر. ایورث، استاد دانشگاه کلمبیا، درباره مذهب چنین می‏گوید: «هیچ فرهنگ و تمدنی را در نزد قومی نمی‏توان یافت مگر آن که در آن فرهنگ و تمدن شکلی از مذهب وجود داشته باشد. »

رودلف باهرو (Rudelf Bahro) نظریه‏پرداز با نفوذ نهضت سبز نیز همه موجودات را بارقه‏ای از رحمت خدا می‏داند. وی رستگاری بومی را مسئله‏ای مذهبی تلقی نموده، از رحمت خدا می‏داند و معتقد است که بشر نیازمند معنویت و روحانیت و تولد عصر طلایی جدیدی است که اصالت را در انسان پرورش دهد.

ضرورت گرایش دینی با پایداری و حفاظت منابع طبیعی را مادر (Mother) نیز یادآور شده است. وی به این مسئله استدلال می‏کند که حفاظت از منابع در فلسفه و مذهب ریشه دارد. (4)

در تأکید بر گرایش به دین، دکتر تاپفر مدیر اجرایی محیط زیست سازمان ملل نیز در گفت وگو با روزنامه همشهری در نیویورک بیان می‏دارد که «ما می‏خواهیم در زمینه مسائل زیست محیطی با جهان اسلام یک همکاری مناسب و نزدیک داشته باشیم».

ایشان در ادامه می‏افزاید: «اعتقاد راسخ دارم که ارزشهای معنوی جهان اسلام بستر مناسبی جهت اجرای برنامه‏های لازم جهت حفظ آفریده‏های خدا و تنوع زیست محیطی است». (5)

دیدگاه دین اسلام درباره توسعه پایدار، شایان تحقیق است که دو عامل زیر، اهمیت این تحقیق را دو چندان می‏کند:

نخست اینکه جریانی موسوم به بیداری اسلامی معتقد است که اسلام باید به سبب معتبر دانستن دین و دنیا، اساس و روش پیشرفت جامعه در کلیه مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی قرار گیرد.

دوم آنکه در بین دانشمندان، به تازگی برخی الگوهای غربی برای توسعه پایدار مطرح شده است که به شدت به دنبال تحکیم ماهیت غربی به گونه‏ای است که تمدن اسلام آن را پیش‏تر به عینیت درآورده است.

مطالعه تطبیقی، در واقع روشی است که به مدد آن، اختلافات و تشابهات دو یا چند دیدگاه درباره پدیده‏ای از طریق مقایسه بیان می‏شود.

به دیگر بیان، مطالعه تطبیقی به منظور دریافت وجوه شباهت یا اختلاف بین دو دیدگاه، امری مفید و ضروری است. با مطالعه تطبیقی، فهم و درک، صیقل می‏خورد و ارتباطی با فرهنگها، زمانها و مکانهای مختلف حاصل می‏شود و طی آن محقق می‏تواند ضمن آشنایی با ایده‏های مختلف و متغیرهای متعدد، دیدگاهش را بهتر و دقیق‏تر تبیین نماید. (6)

در این مطالعه، موضوع پایداری محیط زیست از دو دیدگاه پراگماتیسم و دین مطابقت داده می‏شوند که این کار به شکل گفتمان صورت گرفته است.

گفتمان در واقع نوعی رابطه خاص بین دوگانگیهای به ظاهر متضاد یا متناقض موجود در بین پدیده‏ها به گونه‏ای است که این وجوه متقابل و متضاد بتوانند همدیگر را در ایجاد سنتزی متعالی‏تر، تکمیل و جبران نمایند.

دلیل استفاده از گفتمان، دسترسی به فهم کامل‏تر از پایداری است؛ چرا که بررسی دو دیدگاه، به طور جداگانه مؤثر نیست و دسترسی به یک سنتز که حاصل هر گفتمان است، میسّر نخواهد بود. (7)

به کمک روش‏های فوق، ابتدا شاخصها معین شد و سپس دو دیدگاه مذکور، به کمک آنها به شکل گفتمان تطبیق داده شد.

مفاهیم پایداری

مفهوم توسعه پایدار از سال 1987 م پس از طرح آن در مجمع عمومی سازمان ملل، مورد پذیرش اکثر کشورهای عضو قرار گرفت. (8)

یکی از پژوهشگران در تبیین تعریفی که سازمان خوار و بار جهانی (FAO) درباره توسعه پایدار معرفی کرده، می‏نویسد:

«توسعه پایدار به معنای مدیریت و حفاظت منابع پایه و جهت دادن به مقولات فن‏آوری و نهادی به نحوی است که نیازهای انسانی برای نسلهای کنونی و آینده بشریت به صورت مستقر و پایدار تأمین شود. »(9)

پژوهشگری دیگر توسعه پایدار را این چنین تبیین می‏کند: «توسعه پایدار از نظر زیست محیطی، غیر مخرب، از نظر اقتصادی، پویا و از نظر اجتماعی، قابل پذیرش است. »(10)

سلمان‏زاده، کشاورزی پایدار را نظامی می‏داند که از لحاظ محیط زیست بی‏خطر، از نظر اقتصادی کارآمد و از دیدگاه انسانی و اخلاقی شایسته جامعه بشری است. (11)

فلسفه توسعه پایدار مبتنی بر اهداف انسانی و درک تأثیر دراز مدت فعالیتهای کشاورزی بر محیط زیست است. بر این اساس، نظامهای کشاورزی عدالت‏جو و حافظ منابع طبیعی ایجاد شد. چنین نظامهایی، آلودگی محیط زیست را کاهش می‏دهند، توانایی اقتصادی را در کوتاه مدت بهبود می‏بخشند و در نهایت پایداری جوامع روستایی و کیفیت زندگی آنان را حفظ می‏کنند.

اصول پایداری

قرن بیستم را در حالی پشت سر نهادیم که برخی اصول و پندارهای علمی مطرح شده از اوایل تا نیمه قرن حاضر که شاید در زمره محکمات به شمار می‏آمد، متزلزل و با شک و تردید به آن نگریسته شد.

یکی از مصادیق بارز این تشکیک، مصرف بی‏رویه کود و سموم شیمیایی در کشاورزی است که تقریباً در کلیه کشورهای جهان، تخریب زیست بومها را به همراه داشته است، در حالی که تا دهه 70 میلادی برای مصرف هر چه بیشتر آن، یارانه پرداخت می‏شد، ولی اینک برای کاهش مصرف آن جایزه و یارانه پرداخت می‏شود.

با تغییر پندارهای علمی درباره پایداری، اصولی برای پایداری مطرح شد که براساس دیدگاههای صاحب نظران، اصول مشترک زیر را می‏توان از آنها به دست آورد:

درک ارزش محیط زیست: سرمایه‏های محیط زیست باید به عنوان یک ثروت در نظر گرفته شوند و ارزش آنها به همراه ارزش سرمایه‏های انسانی مورد توجه قرار گیرد.

تداوم پایداری محیط زیست: بهره‏برداری از منابع و حفظ و بقای محیط زیست از مهم‏ترین اصول توسعه پایدار است که باید تضمین شود.

تعادل: توسعه پایدار از سه بعد زمانی، مکانی و اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد. در توسعه پایدار برنامه‏هایی باید مورد پذیرش قرار گیرند که از نظر زمانی برای نسلهای کنونی و آینده بشر، از نظر مکانی برای مناطق با امکانات طبیعی و مناطق فاقد امکانات طبیعی و از نظر اجتماعی برای کلیه گروههای اجتماعی، متعادل باشد.

برابری بین نسلی و درون نسلی: توسعه پایدار به این بستگی دارد که همگان از امکانات توسعه پایدار بهره‏مند شوند و نسل آینده پرداخت کننده هزینه زندگی نسل فعلی نباشد، نسل آتی با نسل حاضر در استفاده از منابع با هم برابر باشند و توسعه یک فرد، جامعه یا نسل نباید باعث محدود شدن امکانات افراد، جامعه یا نسلهای دیگر شود.

کارایی اقتصادی: به این معنا که در برابر هر نهاده، میزان ستانده متناسب و قابل قبولی از نظر اقتصادی به وجود آید.

براساس تعاریف و اصول فوق، پایداری از دیدگاه دین در چارچوب شاخصهای زیر مورد تجزیه و تحلیل قرار می‏گیرد:

ـ اهداف؛

ـ بهره‏وری و بهره‏برداری؛

ـ تعادل؛

ـ عدالت و برابری؛

ـ انسان؛

ـ مسئولیت؛

ـ آگاهی.

اسلام برای بهره‏گیران از مواهب حیات، قید و شرط فراوانی قرار داده است و در مشروعیت تحصیل و چگونگی مصرف آنها نظارت دقیق می‏نماید. اسلام هم بر نحوه درآمد افراد و هم بر چگونگی مصرف آن نظارت دارد و برای هر دو، شرایطی قائل شده است. (12)

این نظارتها عبارت است از: ادب در به کار بردن منابع؛ ورع در به دست آوردن منابع؛ مصرف کردن صحیح منابع.

به طور کلی، در دین اسلام، تصرف و استفاده از طبیعت براساس سه هدف فوق است.

همچنین از دیدگاه صاحب‏نظران اسلامی، اگر محیط زیست بر محور هوا و هوس مردم قرار گیرد، فساد سراسر آن را فرا خواهد گرفت. از آنجا که هوا و هوس مردم محدودیت ندارد، اگر قوانین هستی تابع این تمایلات انحرافی قرار گیرد، هرج و مرج سراسر هستی را فرا می‏گیرد.

ابعاد مختلف بحران محیط زیست که امروزه افکار جهانی را تحت تأثیر قرار داده، حاصل عصیان‏گری بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاری در عرصه محیط زیست است. این گونه اقدامات فسادانگیز چه از ناحیه فرد باشد، چه از ناحیه حکومت، در تضاد با خواست خداوند است؛ چرا که خداوند فساد را دوست ندارد و هرگز در مشیت ازلی نیست که انسانها فساد کنند. (13) منظور از فساد در روی زمین هر گونه نابسامانی و ویرانگری و انحراف است. (14)

به عبارت دیگر، فساد به هر گونه تخریب و ویرانگری گفته می‏شود که نظام آراسته و صالح جاری را بر هم زند. (15) از این رو توسعه پایدار به معنای بهره‏برداری از محیط زیست است که با تضمین بقای زمین همراه می‏باشد.

موضوع مهم این است که توسعه پایدار باید در حالی که به حرمت طبیعت و توانایی اقتصادی منابع آن توجه می‏کند، در راه برقراری عدالت اجتماعی گام بردارد. از لحاظ اخلاقی نیز، برای دست‏یابی به توسعه پایدار، لازم است که سطح زندگی گروههای کم‏درآمد و مستضعف جامعه بهبود یابد و در عین حال، سرمایه نسلهای آینده، دچار صدمه و زیان جدی نشود. بدیهی است که این موضوع امری خطیر بوده که به یک تعهد اخلاقی قوی نیاز دارد.

شاخص بهره‏وری و بهره‏برداری

نحوه بهره‏برداری از منابع طبیعی و محیط زیست، به اراده انسان بستگی دارد. او ممکن است در مسیر خوشبختی و نیکی یا در مسیر فساد از آنها بهره‏برداری نماید. بدون تردید ریخت و پاش، اسراف و تبذیر بدترین رفتار انسان معاصر به شمار می‏آید.

امروزه معلوم شده است که منابع زیست محیطی موجود در زمین با توجه به جمعیت جهان محدود است و هرگونه اسراف در مصرف آنها می‏تواند محدودیت انسانهای دیگر را به همراه داشته باشد.